THÌ
RA ... NHÉT CHỮ VÀO MỒM
Nhã Hoàng
Những
kẻ kiến nghị không đặt tên đường để tri ân các giáo sỹ đã sáng tạo ra chữ quốc
ngữ là vì một chứng cứ giả tạo đăng trong cuốn :
Lịch
sử Việt Nam, tập 1, do Ủy ban KHXH Việt
Nam xuất bản tại Hà nội năm 1971, trang 304 :
“Đây
là một vị trí cần được chiếm lấy và chiếm được vị trí này thì thương gia Âu
châu sẽ tìm được một nguồn lợi nhuận và tài nguyên phong phú”
Câu
trích này được nhét vào mồm của Alexandre de Rhodes.
Alexandre de Rhodes có nói như thế
không ?
TS. Trần Thanh Ái
Từ
một câu trích dẫn không rõ ràng…
Năm
1993, Vương Đình Chữ có bài viết “Một ngộ nhận về Alexandre de Rhodes”, đăng
trên Công Giáo và Dân tộc số 901 ngày 4/4/1993, (trang 18-19) và năm 2006 Nguyễn
Đình Đầu có bài báo “Dân ta phải biết sử ta”, đăng trên Công giáo và Dân tộc, số
1582 ngày 9/11/2006, (trang 35) đề cập đến một câu trích sau đây :
“Đây
là một vị trí cần được chiếm lấy và chiếm được vị trí này thì thương gia Âu châu
sẽ tìm được một nguồn lợi nhuận và tài nguyên phong phú.”
Câu
trích này được tìm thấy ở trang 304 quyển Lịch sử Việt Nam, tập 1, do Ủy ban
KHXH Việt Nam xuất bản tại Hà nội năm 1971, với ghi chú là trích từ quyển
Divers voyages et missions en Chine et autres royaumes de l’Orient (Những cuộc
hành trình và truyền giáo ở Trung Quốc và các vương quốc khác ở phương Đông) của
Alexandre de Rhodes, Paris, 1653, tr. 109-110. Câu trích dẫn và nhất là thông
tin trong ghi chú trên đây đã khiến nhiều nhà nghiên cứu sử học cho rằng
Alexandre de Rhodes có ý đồ thực dân. Để làm sáng tỏ vấn đề, Nguyễn Đình Đầu đã
tìm đọc hai trang 109-110 của tài liệu trên và cả bản tiếng Việt Hành trình và
truyền đạo do Hồng Nhuệ (1) dịch, và đi đến kết luận là “không hề thấy câu nói sặc
mùi đế quốc thực dân ấy, ngoại trừ những lời lẽ và thái độ quý mến dân tộc và
trọng kính chính quyền cả Đàng Trong lẫn Đàng Ngoài của xứ ta đương thời”. Từ
đó đến nay chưa thấy bài viết nào làm sáng tỏ nguồn gốc câu trích dẫn trên đây.
Gần đây, khi có được các bản tiếng Pháp in lần đầu năm 1653, lần thứ hai năm
1666 và cả bản in năm 1854 của quyển sách nói trên, chúng tôi cũng đã bỏ công
tìm tòi đối chiếu, nhưng tuyệt nhiên không tìm ra một dòng nào có ý tương tự
như câu trích dẫn bên trên.
Vậy
từ đâu mà có câu trích dẫn đó ? Có phải câu đó là của Alexandre de Rhodes không ? Nếu phải
thì nó nằm ở tài liệu nào ? Còn nếu không phải của Alexandre de Rhodes thì nó được
trích dẫn từ đâu ?
Đến những suy luận võ đoán
Roland J. cho rằng đoạn “được gọi là trích dẫn đó”
chỉ là một sự sáng tạo (invention) của Thomazi mà thôi (1998, tr.42), hay nói
khác hơn, đó là một sự bịa đặt ! Nếu chấp nhận cách diễn giải của Roland J., thì
vô hình trung cho rằng tác giả này [tức là Thomazi] đã cố tình vu khống Alexandre de Rhodes ! Đó
là điều vô cùng tồi tệ đối với các nhà khoa học ! Vì không thể dễ dãi đồng tình
với Roland J., chúng tôi nghĩ rằng cần phải làm sáng tỏ nguồn gốc của câu trích
dẫn trên.
Năm 2012, trong một tham luận trình bày tại hội thảo
khoa học Côn Đảo – 150 năm đấu tranh xây dựng và phát triển (1862-2012), có đoạn
sau đây :
“Hơn 25 năm sống ở nước ta, lúc vào Nam, lúc ra Bắc,
ông [A. de Rhodes] đã mang về Pháp một tấm bản đồ đầu tiên về xứ này và cho in
tại Lyon cuốn Từ điển Việt – Bồ – La, Hành trình truyền đạo và lịch sử xứ Đàng
Ngoài, trong đó ông đã nhận định : «Ở đây, có một chỗ cần chiếm lấy và đặt cơ sở
tại đó, thương nhân châu Âu có thể tìm thấy một nguồn lợi phong phú tiền lời và
của cải» [5]. «Chỗ cần chiếm lấy» ấy chính là Côn Đảo.” (Lục Minh Tuấn – Thái
Vĩnh Trân, 2012, tr.125).
Chú thích [5] của hai tác giả trên đây cho ta biết
là đoạn văn đứng trước được trích từ trang 7 của một tư liệu mang ký hiệu VT
306 ABC, do Khoa Lịch sử trường Đại học KHXH, NV biên dịch, có tên là Cuộc
chinh phục xứ Đông Dương, của tác giả A. Thomazi. Đó là bản dịch của quyển La
conquête de l’Indochine của A. Thomazi, do Payot xuất bản lần đầu tại Paris năm
1934. Nguyên văn của câu trên như sau : “Il y a là, écrivait-il, une place à
prendre, et, en s’y établissant, des marchands d’Europe pourraient y trouver
une source féconde de profits et de richesse.”
Để làm sáng tỏ ngữ cảnh của câu
trên, chúng tôi chép lại cả đoạn văn gồm câu đứng trước và câu đứng sau :
En Annam comme au Siam, les
premiers Français que l’on vit furent des missionnaires. Le Père Alexandre de
Rhodes aborda en Cochinchine en 1624, passa vingt-cinq ans dans ce pays et au
Tonkin ; il en rapporta la première carte du pays, un dictionnaire annamite –
latin – portugais, une histoire du Tonkin, et signala les possibilités qui
s’offraient au commerce. «Il y a là, écrivait-il, une place à prendre, et, en
s’y établissant, des marchands d’Europe pourraient y trouver une source féconde
de profits et de richesse.» De nombreux prêtres, puis des agents de la
Compagnie des Indes, confirmèrent ses dires. (Thomazi A., 1934, tr.13)
Nghĩa của đoạn văn này như sau :
Ở An Nam cũng như ở Xiêm [ngày
nay là Thái Lan], những người Pháp đầu tiên mà người ta gặp là các nhà truyền
giáo. Cha Alexandre de Rhodes đến Đàng Trong năm 1624, sống 25 năm ở đó và ở
Đàng Ngoài ; từ đây ông đã mang về [Pháp] tấm bản đồ đầu tiên của nước này, một
từ điển Việt – La tinh – Bồ Đào Nha (2), một quyển lịch sử xứ Đàng Ngoài, và đã
lưu ý đến những khả năng mở ra cho việc thương mãi. “Ở đó, ông viết, có một chỗ
cần chiếm, và khi đặt cơ sở tại đó, thương nhân châu Âu có thể tìm thấy một nguồn
lợi phong phú gồm lợi nhuận và tài nguyên.” Nhiều linh mục và kế đến là các đại
diện của Công ty Đông Ấn đều khẳng định nhận xét của ông.
Trong ngữ cảnh trên, với cụm từ “écrivait-il”
(“ông viết”) được đặt chen vào câu trích dẫn trong ngoặc kép “…”, và nhất là
hai từ “ses dires” (“lời nói, câu nói của ông”) thì người đọc hiểu là
Thomazi thông báo rằng lời nói trực tiếp này là của Alexandre de Rhodes. Tuy
nhiên tác giả không hề ghi chú câu trên được trích dẫn từ tài liệu nào, trang
nào (3). Roland J. thì cho biết rằng Thomazi có ghi chú đoạn trên đây được
trích từ quyển Divers voyages et missions du P. Alexandre de Rhodes en la
Chine, autres Royaumes de l’Orient kèm theo số trang (tr.42, ghi chú 77)
Đâu là sự thật ?
Truy tìm các tài liệu xuất bản trước năm 1934 (năm
Thomazi xuất bản quyển La conquête de l’Indochine), chúng tôi bắt gặp đoạn văn
sau đây trong quyển Les commencements de l’Indo-Chine française của A. Septans
xuất bản năm 1887 (Nxb Challamel Ainé) :
«En parlant du Tong-Kin, le P.
Alexandre de Rhodes traite longuement du commerce. Pour lui, le Tong-Kin, par
sa situation, son voisinage avec la Chine, se prête merveilleusement aux
entreprises et peut devenir le siège de transactions importantes. Les Chinois y
venaient en grand nombre, ils y apportaient des porcelaines, des toiles peintes
et en tiraient des soieries et du bois d’aloès. Les Japonais s’y livraient
autrefois à un trafic considérable, mais depuis vingt-cinq ans, ils avaient
cessé de paraître dans le pays, il y avait ainsi une place à prendre et, en s’y
établissant, des marchands d’Europe pouvaient y trouver une source féconde de
profits et de richesses (2).» (tr.48)
(Khi nói về xứ Đàng Ngoài, cha
Alexandre de Rhodes đề cập nhiều đến thương mãi. Đối với ông, xứ Đàng Ngoài vô
cùng thuận lợi cho việc kinh doanh và có thể trở thành địa điểm giao dịch quan
trọng. Đông đảo người Trung Hoa đến đó, họ mang đến đồ gốm sứ, vải hoa và mua
tơ lụa và gỗ trầm hương. Trước kia, người Nhật đến đây buôn bán rất lớn, nhưng
từ 25 năm, họ đã ngừng đến xứ này, vì thế có một chỗ cần chiếm lấy và, khi đã đặt
chân đến đây, các thương nhân châu Âu có thể tìm thấy một nguồn phong phú gồm lợi
nhuận và tài nguyên)
Đoạn văn này được Septans ghi ở phần chú thích số
2 (trang 48) là idem., bên dưới chú thích 1 là “Castonnet-Desfossés,
déjà cité”, tức là muốn nói đến tài liệu “Les relations de la France
avec le Tong-kin et la Cochinchine” (Quan hệ của Pháp với xứ Đàng Ngoài và
Đàng Trong) của Castonnet-Desfossés đăng trong Bulletin de la société
académique indochinoise de France, số 2, 1883.
Trong bài viết của Castonnet-Desfossés, đoạn văn
trên đây nằm ở trang 81. Đó không phải là trích dẫn từ Alexandre de Rhodes, mà
là của chính tác giả. Sau khi đã tóm tắt ý chính của chương XVI có tựa là “Du
Traffiq, des Marchandises des Tunquìnois” (từ trang 56-58) của quyển
Histoire du Royavme de Tvnqvin của Alexandre de Rhodes, là phần nói về việc
thương mãi của xứ Đàng ngoài vào những năm 1627-1646, Castonnet-Desfossés đã đi
đến suy luận đó là “một chỗ cần chiếm lấy”. Cũng theo chiều hướng suy luận ấy,
độc giả còn đọc được một câu tương tự của Castonnet-Desfossés khi nói về các bản
tường trình của linh mục Tissanier (4) sau khi đã lưu trú tại xứ Đàng Ngoài 3
năm, từ 1658 đến 1660 :
“Pour le P. Tissanier, le
Tong-Kin est un pays d’avenir et doit, tôt ou tard, attirer l’attention des
Européens. La fertilité de son sol, les cours d’eau qui l’arrosent et
facilitent les communications, le voisinage de la Chine annonçaient que cette
contrée serait un jour des plus florissantes et deviendrait dans la suite le
siège d’un commerce actif. Si l’on s’en rapporte au P. Tissanier,
l’établissement des Européens dans ce pays n’était qu’une affaire de temps” (tr. 82).
“Đối với cha Tissanier, xứ Đàng Ngoài
là một xứ sở của tương lai, và sớm hay muộn, sẽ thu hút sự chú ý của người châu
Âu. Đất đai phì nhiêu, sông ngòi thuận tiện cho việc lưu thông, vị trí gần gũi
với Trung Hoa báo trước rằng tương lai vùng này sẽ là một vùng trù phú và sẽ trở
thành một trung tâm thương mại nhộn nhịp. Nếu ta tin lời cha Tissanier, việc
người châu Âu đặt chân đến xứ này chỉ là vấn đề thời gian” (tr. 82).
Như vậy “sự cố trích dẫn” này xuất phát từ
Thomazi : ông đã nhầm lẫn khi đọc được trong quyển Les commencements de l’Indo-Chine
française (Paris, Nxb Challamel Ainé) của A. Septans một trích dẫn từ bài viết
của Castonnet-Desfossés, rồi vội gán cho Alexandre de Rhodes bằng cách thêm vào
các chữ “écrivait-il” và “ses dires”. Sự nhầm lẫn này cũng còn bắt
nguồn từ cách trình bày kém rõ ràng của Septans : sau khi viết câu “Son
Histoire du Tonkin a été publiée en latin à Lyon en 1652” (Quyển Lịch sử xứ
Đàng Ngoài [của Alexandre de Rhodes] đã được xuất bản bằng tiếng la tinh ở Lyon
năm 1652), Septans liền ghi câu trích của Castonnet-Desfossés khiến người đọc dễ
nhầm lẫn đó là của Alexandre de Rhodes !
Cũng cần nói thêm là quyển Lịch sử xứ Đàng Ngoài của
Alexandre de Rhodes không hề đề cập đến Côn Đảo như hai tác giả Lục Minh Tuấn –
Thái Vĩnh Trân đã suy luận : “Chỗ cần chiếm lấy ấy chính là Côn Đảo”, như
trong tham luận đã nói bên trên. Như đã giới thiệu bên trên, chẳng những đoạn
trích dẫn đang bàn không phải do Alexandre De Rhodes viết, mà nó cũng không có
liên quan đến Côn Đảo, tên Poulo Condore hay Pulo Condor không hề xuất hiện
trong bất cứ quyển sách nào của de Rhodes, và quyển Histoire dv Royavme de
Tvnqvin chỉ nói về tình hình kinh tế, chính trị, xã hội và tôn giáo của Đàng
Ngoài mà thôi.
Tóm lại, Alexandre de Rhodes không hề viết câu “Đây
là một vị trí cần được chiếm lấy và chiếm được vị trí này thì thương gia Âu
châu sẽ tìm được một nguồn lợi nhuận và tài nguyên phong phú” trong các tác
phẩm của ông. Sự nhầm lẫn tai hại này bắt đầu từ A. Thomazi khi ông đã biến một
suy luận của người đời sau thành phát biểu của Alexandre de Rhodes. Nguy hiểm
hơn nữa, từ sự nhầm lẫn này mà đã có người suy diễn đến việc Pháp chiếm Côn Đảo
hai trăm năm sau.
Chú thích :
1. Bản tiếng Việt do Hồng Nhuệ dịch quyển Divers
voyages et missions du P. Alexandre de Rhodes en la Chine, autres
Royaumes de l’Orient, Uỷ ban Đoàn kết Công giáo Tp Hồ Chí Minh xuất bản, 1994.
2. Thomazi viết sai : tên từ điển bằng tiếng
la-tinh là Dictionarivm Annamiticvm Lvsitanvm, et Latinvm, xuất bản tại La-mã
năm 1651. Tài liệu bằng tiếng Việt thường gọi là Từ điển Việt – Bồ – La.
3. Quyển La conquête de l’Indochine của Thomazi mà
chúng tôi tham khảo do Nhà xuất bản Payot (Paris) xuất bản năm 1934 không có
ghi chú nào về tài liệu được trích dẫn.
4. Relation du voyage du P. Joseph Tissanier, Edme
Martin xuất bản năm 1663.
Tài liệu tham khảo :
- Castonnet-Desfossés H., 1883 : Les
relations de la France avec le Tong-kin et la Cochinchine, d’après les
documents inédits des Archives du ministère de la Marine et des Colonies et des
Archives du Dépôt des cartes et plans de la marine, trong Bulletin de la
société académique indo-chinoise de France, số 2, 1882-1883.
- Lục Minh Tuấn – Thái Vĩnh Trân, 2012. Về
nhận thức của người Pháp đối với Côn Đảo trước năm 1862, trong Côn Đảo 150
năm đấu tranh xây dựng và phát triểm (1862 – 2012) (Kỷ yếu hội thảo khoa học.
Hà Nội, Nxb Chính trị quốc gia – Sự Thật.
- de Rhodes A. 1651. Histoire dv Royavme de
Tvnqvin, bản dịch tiếng Pháp của Henry Albi. Lyon, Chez Iean Baptiste Devenet.
- Roland J. 1998. Le Portugal et la
romanisation de la langue vietnamienne. Faut-il réécrire l’histoire ? đăng trong
tạp chí Revue française d’histoire d’outre-mer, quyển 85, số 318, quý 1 năm
1998.
- Septans A. 1887. Les commencements de
l’Indo-Chine française. Paris, Nxb
Challamel Ainé.
- Thomazi A. 1934. La conquête de
l’Indochine. Paris : Payot.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét